Επιβίωση και ανάπτυξη μέσα σε μια παγκόσμια υπαρξιακή κρίση

Η Catherine Jackson μιλά με την Emmy van Deurzen, φιλόσοφο και υπαρξιακή ψυχοθεραπεύτρια, για όσα μπορούμε να διδαχθούμε σε εποχές κρίσης και αβεβαιότητας.

Λίγους μήνες πριν η πανδημία του Κορωνοϊού περάσει από την Κίνα στη γηραιά ήπειρο, ξεκινήσατε να γράφετε ένα βιβλίο για το Brexit και για το πώς η διαδικασία εξόδου από την Ευρωπαϊκή Ένωση βύθισε Βρετανούς και Ευρωπαίους πολίτες σε μια υπαρξιακή κρίση. Φυσικά, ο σκοπός σας ήταν να γράψετε για το πώς μπορούμε να ξεπεράσουμε αυτή την κρίση. Πως αντιλαμβάνεστε τη νέα δοκιμασία που καλείται να αντιμετωπίσει σήμερα ολόκληρη η ανθρωπότητα; 

Eίναι μια αξιοσημείωτη εποχή με σημαντικές αλλαγές στη Βρετανία. Τα τέσσερα χρόνια της διαπραγμάτευσης του Brexit δημιούργησαν ένα βαθύ αίσθημα απομόνωσης τόσο στους Ευρωπαίους πολίτες που ζουν στη Βρετανία όσο και στους Βρετανούς που ζουν σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Kάτι αντίστοιχο βίωσα κι εγώ, ως Ευρωπαία πολίτης που γεννήθηκε στην Ολλανδία, σπούδασε και εργάστηκε στη Γαλλία, και από το 1977 ζει στη Βρετανία. Ήταν τρομερό να βλέπω την προσωπική ταλαιπωρία πολλών φίλων και πελατών μου οι οποίοι υπέστησαν στις συνέπειες αυτής της κατάστασης, έχασαν τον έλεγχο της ζωής τους και την πίστη τους στο μέλλον. Για πολλούς από αυτούς το αίσθημα αυτό συνεχίζει να υπάρχει, αν και τώρα έχει επισκιαστεί από την αναμφισβήτητα αυξανόμενη κρίση λόγω της πανδημίας.

Έχοντας δημιουργήσει μια υπηρεσία ψυχολογικής υποστήριξης για τους Ευρωπαίους πολίτες που στερήθηκαν του εκλογικού τους δικαιώματος λόγω της  κατάστασης του Brexit, συγκέντρωσα πολλές πληροφορίες για τις εμπειρίες τους και για τα προβλήματα ψυχικής υγείας που αντιμετώπισαν. Έχουμε πολλά να μάθουμε για το πώς οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν την κρίση και για το πώς αναγεννώνται από τις στάχτες τους. Η σημασία αυτής της γνώσης είναι ακόμα πιο σημαντική σήμερα όπου ολόκληρη η ανθρωπότητα έχει βυθιστεί στην κρίση της πανδημίας του Κορωναιού. Κατέστη προφανές ότι πολλοί άνθρωποι χρειάζονται στήριξη ώστε να μπορέσουν να διαχειριστούν τις δύσκολες εμπειρίες που γέννησε η νέα πραγματικότητα. 

Τι είναι η υπαρξιακή κρίση; Πως την ορίζετε;

Η υπαρξιακή κρίση είναι μια κατάσταση στην οποία ολόκληρη η ύπαρξη μας και οτιδήποτε θεωρούσαμε πρώτιστα ως δεδομένο είναι στον αέρα, με αποτέλεσμα να αισθανόμαστε ανασφάλεια, να νιώθουμε ότι απειλούμαστε, να χάνουμε την κατεύθυνσή μας. Αυτό επηρεάζει όλες τις διαστάσεις της ζωής μας, σε σωματικό, κοινωνικό, προσωπικό και πνευματικό επίπεδο. Τα σώματά μας δοκιμάζονται, οι σχέσεις μας αλλάζουν, η αίσθηση του εαυτού μας διαφοροποιείται, η πίστη μας και οι αξίες μας κλονίζονται. Για τους περισσότερους από εμάς αυτή είναι μια δύσκολη εμπειρία που οδηγεί σε επανάσταση των καθιερωμένων μοτίβων δράσης και των συνηθειών μας. Εμπεριέχει την απώλεια, γι’ αυτό και γεννά αισθήματα πένθους και θλίψης, σύγχυσης, φόβου, θυμού, αμφιβολίας και πανικού. Αν δεν επεξεργαστούμε αυτά τα αισθήματα αλλά τα απωθήσουμε ίσως οδηγηθούμε σε πιο πολύπλοκες συναισθηματικές καταστάσεις στο μέλλον. Σε κάποιες περιπτώσεις, μπορεί να έρθουμε αντιμέτωποι με τον πόνο του μετα-τραυματικού άγχους και με μακροχρόνιες αρνητικές συνέπειες στη λειτουργικότητά μας. Ωστόσο, αυτή η υπαρξιακή κρίση μπορεί να ενισχύσει το σθένος και την δύναμη μας, κάτι που με ενδιαφέρει περισσότερο να μελετήσω.   

Πως ανακάμπτουμε από μια κρίση αυτής της φύσης, τόσο στην παρούσα κατάσταση της εθνικής και ατομικής απομόνωσης, όσο και στην μετέπειτα φάση στην οποία θα κληθούμε να βιώσουμε μια νέα κανονικότητα;

Στην πραγματικότητα η υπαρξιακή κρίση έχει αγγίξει τους περισσότερους από εμάς σε κάποια περίοδο της ζωής μας, και πολλοί από εμάς διαπιστώσαμε εκ των υστέρων ότι αυτές οι στιγμές της κρίσης έγιναν σημεία εξέλιξης, ανάπτυξης και μεταμόρφωσης. Κι ενώ είμαστε στη μέση μιας χαρακτηριστικά δύσκολης θέσης συνήθως νιώθουμε φόβο και αναστάτωση. H εσωτερική μας γαλήνη θρυμματίζεται, και μπορεί να είναι δύσκολο να την επαναφέρουμε. Παρόλα αυτά, πολλοί άνθρωποι καταφέρνουν να δημιουργήσουν κάτι θετικό με τα θραύσματα, καθώς αποκτούν μια νέα αίσθηση ελευθερίας. Κι αυτό γιατί στη περίοδο της κρίσης οι παλιές ταυτότητες απαξιώνονται και οι προσδοκίες μειώνονται. Έτσι οι άνθρωποι αισθάνονται πιο ελεύθεροι να δοκιμάσουν νέα πράγματα και είναι πιο ανοιχτοί στο να ενεργήσουν διαφορετικά. Όταν η κρίση είναι αποφασιστικής σημασίας για την επιβίωση του ανθρώπου, ίσως να την βιώνουμε ως ολέθρια και απόλυτα αρνητική. Μπορεί να χρειαστούν πολλά χρόνια, μερικές φορές και δεκαετίες ώσπου να απορροφήσουμε τους κραδασμούς του σοκ, και τα σημάδια πάνω μας ίσως να μείνουν για πάντα. Ακόμα όμως και τότε, οι άνθρωποι μπορούν να βρουν νέους τρόπους που θα δίνουν αξία σ’ αυτή την εμπειρία.

Η περίπτωση του Viktor Frankl είναι ένα λαμπερό παράδειγμα ανθρώπινης δύναμης. Πέρασε μια από τις χειρότερες υπαρξιακές κρίσεις, αρχικά όταν έχασε την οικογένεια του στο Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, και αργότερα όταν βρέθηκε φυλακισμένος σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ήταν ξεκάθαρο σε όλα όσα έγραψε και είπε, οτιδήποτε είχε αξία γι’ αυτόν μέχρι τότε εξολοθρεύτηκε. Ωθήθηκε να βρει τη δημιουργικότητα και την αποφασιστικότητα να “χειροτεχνήσει” νέα νοήματα. Μετέπειτα, όταν απελευθερώθηκε από το στρατόπεδο συγκέντρωσης, ήταν ικανός να σταθεί με δύναμη και σθένος στους πελάτες του, όπως ένας βράχος στη θάλασσα. Κατάφερε να κοιτάξει κατά μέτωπο την άβυσσο και έπαψε να την φοβάται. Η άνοδος από την κρίση μπορεί λοιπόν να κερδηθεί αλλά με δυσκολία. Στην πραγματικότητα, δεν μπορούμε να το κάνουμε αυτό αν δεν βρεθούμε αντιμέτωποι με μια παρόμοια κατάσταση.

Φέτος ζούμε μια πολύ σκληρή πραγματικότητα, μέσα στην οποία πολλοί συμπολίτες μας βρίσκονται σε κοινωνική απομόνωση, φοβούμενοι για τις ζωές τους και τις ζωές των άλλων γύρω τους. Αυτές οι καταστάσεις έχουν σίγουρα γίνει τραυματικές για κάποιους από εμάς, γι’ αυτό και οι θεραπευτές καλούνται να ανακαλύψουν πως θα προσεγγίσουν την όλη κατάσταση. Δεν είναι αρκετό και σίγουρα είναι αδύνατο, να στοχεύουμε απλά στην επαναφορά της ζωή που είχαμε πριν από την κρίση της πανδημίας. Νέα μαθήματα πρέπει να διδαχτούμε από τις δοκιμασίες αυτής της περιόδου. Υπάρχουν υπαρξιακά μαθήματα που δεν πρέπει να αγνοήσουμε.

Ποιος είναι ο ρόλος των θεραπευτών στην αντιμετώπιση της παρούσας κρίσης;

Σε περιόδους υπαρξιακής κρίσης χρειαζόμαστε θεραπευτές που θα μπορούν να κατανοήσουν πόσο μεγάλες είναι οι δυσκολίες για τους πελάτες τους, αλλά και που θα έχουν το σθένος να δουν κατά μέτωπο αυτές τις δυσκολίες. Όταν κι εμείς βιώνουμε το ίδιο επίπεδο δυσκολιών και προκλήσεων, μπορεί να γίνουμε εξαιρετικά ευαίσθητοι στις αντιδράσεις των άλλων γύρω μας.  Αν νιώσουμε ότι ο θεραπευτής μας δεν είναι αυθεντικός και γνήσιος στο πως αντιλαμβάνεται την κρίσιμη κατάσταση την οποία βιώνουμε, δεν μπορούμε να ανοιχτούμε μαζί του και να τον εμπιστευτούμε. Καταλήγω στο ότι χρειαζόμαστε θεραπευτές που να μπορούν να δείξουν την αντοχή και το σθένος τους, που γνωρίζουν πώς να αντιμετωπίζουν μαζί με τους πελάτες τους την πιο βαθιά απόγνωση ενώ κρατούν τα μάτια της ψυχής τους ανοιχτά στις δυνατότητες που απλώνονται μπροστά τους.

Δεν μπορούμε ποτέ να προσποιηθούμε την αυθεντικότατα και το θάρρος της ύπαρξης. Μπορούμε μόνο να βοηθήσουμε τους άλλους να πάνε όσο μακριά έχουμε καταφέρει εμείς να προχωρήσουμε μέσα στις δικές μας ζωές.  Αν δεν έχουμε καταφέρει να αντιμετωπίσουμε την αποτυχία, την καταστροφή, την κρίση και το θάνατο, δεν μπορούμε στην πραγματικότητα να αιτηθούμε ότι κατέχουμε την αυθεντία στην αντιμετώπιση των εμπειριών των άλλων. Η ωριμότητα και η κατανόηση που πηγάζει από τον προσωπικό στοχασμό έχουν εξαιρετικά σημαντικό ρόλο εδώ.  

Τι βλέπεις να συμβαίνει στους πελάτες σου αυτή την περίοδο- συναισθηματικά, σωματικά, πνευματικά και υπαρξιακά; Υποχώρησαν τα προσωπικά τους θέματα μπροστά στη μεγαλύτερη αυτή απειλή της πανδημίας (για παράδειγμα, να θυμηθούμε ότι τα ποσοστά αυτοκτονιών μειώθηκαν την περίοδο του Β παγκοσμίου πολέμου); Έρχονται τα ζευγάρια και οι οικογένειες πιο κοντά ή απομακρύνονται;

Είναι αρκετά εντυπωσιακό να βλέπουμε για ακόμα μια φορά πως η κρίση και η καταστροφή φέρνουν στην επιφάνεια τόσο το χειρότερο όσο και τον καλύτερο εαυτό μας. Αυτοί που αντιμετώπιζαν από πριν προβλήματα ψυχικής υγείας βρίσκονται σε μεγαλύτερο κίνδυνο τώρα. Όχι μόνο βρίσκουν τρομακτικό ότι πρέπει να διαχειριστούν μια κατάσταση που είναι έξω από τον έλεγχο τους αλλά φοβούνται και την αρνητική ανταπόκριση των άλλων απέναντι σ’ αυτή την κατάσταση. Παύουν να εμπιστεύονται την κοινωνία και νιώθουν τρομαγμένοι μέσα στην απογοήτευση τους. Κάποιοι γίνονται περισσότερο εμμονικοί με την καθαριότητα σε σημείο που επιδρά αρνητικά στην καθημερινότητα τους και τους οδηγεί σε ολική απομόνωση, σε επίπεδα πέρα από τα προτεινόμενα από τις κρατικές αρχές. Κάποιοι αναπτύσσουν παρανοϊκές σκέψεις και αγοραφοβία. Το ίδιο συνέβη και με το Brexit. Οι άνθρωποι νιώθουν απίστευτα μόνοι και εγκαταλειμμένοι, και φυσικά είναι εξαιρετικά βοηθητικό το ότι είμαστε σε θέση να παρέχουμε online θεραπευτικές συνεδρίες δίνοντας σε αυτούς τους ανθρώπους παρηγοριά και στήριξη.  

Ορισμένοι αισθάνονται θιγμένοι από τους τρόπους που κάποιοι συμπολίτες μας λειτουργούν στις παρούσες συνθήκες, κυρίως όταν υπάρχει αισχροκέρδεια σε βάρος ανθρώπων που υποφέρουν. Είναι όμως και εμψυχωτικό να βλέπουμε την καλοσύνη ανάμεσα μας και την ειλικρινή προσφορά όχι μονό από το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό αλλά και από πολλούς απλούς πολίτες που αφιλοκερδώς και με αφοσίωση στηρίζουν τους πιο αδύναμους. Αυτή η ανθρώπινη προσφορά μας διδάσκει πολλά για την ανθρώπινη συνθήκη και την ικανότητα μας να ανερχόμαστε μπροστά στις δυσκολίες.

Πολλοί από εμάς αρχίσαμε να σκεφτόμαστε σε βάθος για τις ζωές μας και για το τι είναι σημαντικό για εμάς. Αρχίσαμε να σκεφτόμαστε περισσότερο για το θάνατο και τη μοίρα του ανθρώπου. Συνειδητοποιήσαμε ότι τα πράγματα μπορούν να αλλάζουν από τη μια στιγμή στην άλλη και ότι δεν πρέπει να σπαταλάμε το χρόνο μας. Τόσο στην κατάσταση του Brexit όσο και της πανδημίας υπήρχαν καθοριστικές συνέπειες στον βιοπορισμό πολλών ανθρώπων. Πολλά ζευγάρια και οικογένειες δεν ήταν προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουν την σημαντική μείωση των εισοδημάτων τους. Από αυτούς κάποιοι ενώθηκαν μπροστά στον κίνδυνο και άλλοι απομακρύνθηκαν μετά από συγκρούσεις και εντάσεις.

Περισσότεροι άνθρωποι έμαθαν πως είναι να ζουν με το άγχος και την κατάθλιψη. Τα μέτρα περιορισμού της κυκλοφορίας επέδρασαν στη σωματική, συναισθηματική και ψυχική υγεία όλων μας. Μάθαμε πόσο σημαντικό είναι να προσέχουμε τους εαυτούς μας, πώς να βρίσκουμε ψυχική και συναισθηματική δύναμη και ισορροπία ώστε να μένουμε υγιείς. Πολλοί παρατήρησαν ότι η επιθυμία τους να βρουν ένα νέο νόημα στη ζωή τους και να δημιουργήσουν κάτι καλύτερο για το μέλλον έγινε ισχυρότερη μετά την συνειδητοποίηση ότι όλα γύρω μας είναι εύθραυστα. 

Οι γονείς σου είχαν βιώσει στέρηση φαγητού και ελευθερίας και ακόμα περισσότερες δυσκολίες την περίοδο του πολέμου στην Ολλανδία και εσύ ίσως έχεις βιώσει κάποιες από αυτές τις στερήσεις στην παιδική σου ηλικία, την δεκαετία του 50. Υπάρχουν μαθήματα για εμάς από προηγούμενες κρίσεις, από πολέμους ή ασθένειες;  

 Έχεις απόλυτο δίκιο σε αυτό. Οι γονείς μου συνήθιζαν να μου λένε πολλά για τα δεινά του Β Παγκοσμίου πολέμου, όταν ζούσαν στην κατεκτημένη Ολλανδία και ο πατέρας μου έπρεπε να κρύβεται μέσα σε φρικτές καταστάσεις, ενώ η μητέρα μου εργαζόταν ως νοσοκόμα με παιδιά που πέθαιναν από φυματίωση και διφθερίτιδα. Ενώ αυτές οι ιστορίες με τρόμαζαν όταν ήμουν παιδί, ξέρω ότι μεγαλώνοντας με αυτές απέκτησα μια δυνατή “σπονδυλική στήλη” .O τρόμος των βασάνων τους, το μαρτύριο τους να βλέπουν μέλη της οικογένειας τους να απελαύνονται ή να πυροβολούνται στο δρόμο λόγω της συμμετοχής τους στην αντίσταση κατά του κατακτητή, όλα αυτά με προκάλεσαν να βρω την εσωτερική δύναμη να αντιμετωπίσω τα δικά μου προβλήματα.  Ποτέ δεν ξεχνώ ότι οι γονείς μου επιβίωσαν παρά τρίχα, τρώγοντας σούπα από βολβούς λουλουδιών, καθώς το κατεκτημένο μέρος της Ολλανδίας είχε στερηθεί τις προμήθειες φαγητού για τους τελευταίους 9 μήνες του πολέμου.

Ο πατέρας μου παραλίγο να πεθάνει από πνευμονία, καθώς δεν υπήρχε πουθενά θέρμανση και κρυβόταν στα δοκάρια της στέγης ενός παλιού κτιρίου.  Αυτές οι εικόνες είναι πάντα στο πίσω μέρος του μυαλού μου, και γνωρίζοντας ότι οι γονείς μου πέρασαν μέσα από αυτά τα δεινά συχνά μου δίνει δύναμη να ξεπερνάω τις δικές μου δυσκολίες. Μπορώ να δω ότι οι άνθρωποι σήμερα βρίσκουν το κουράγιο με τον ίδιο τρόπο ξανά. Οι γονείς μου συχνά τόνιζαν ότι ο πόλεμος τους έκανε ευγνώμονες και με μεγαλύτερη επίγνωση του τι έχει πραγματική αξία στη ζωή. Ελπίζω ότι η νέα γενιά θα πάρει αντίστοιχα μαθήματα από τη σημερινή κρίση.

Πως ελπίζεις να δεις τους ανθρώπους να αλλάζουν τη ζωή τους και τον τρόπο που σχετίζονται με τους άλλους σε ένα καλύτερο μέλλον, όταν θα έχουμε ξεπεράσει αυτήν την κρίση.

Eλπίζω ότι θα έχουμε έρθει πιο κοντά ο ένας στον άλλο και ότι θα συνειδητοποιήσουμε την αξία της καλοσύνης. Τόσοι άνθρωποι σήμερα ανακαλύπτουν ότι η ευμάρεια, η δημοσιότητα και η δόξα δεν είναι τόσο σημαντικές. Αυτό που έχει πραγματική αξία είναι η προσφορά στο κοινωνικό σύνολο, το να συνεχίζουμε να μαθαίνουμε, να αγαπάμε και να επικοινωνούμε αναζητώντας την ειλικρίνεια, την κατανόηση και τη δικαιοσύνη. 

Αυτό που επίσης έχει σημασία είναι να βρούμε πως θα ανακάμψουμε από τα βάσανα κρατώντας κάτι ευεργετικό από τις «σκοτεινές νύχτες της ψυχής». Είναι αυτό που συνήθως αποκαλούμε δόμηση χαρακτήρα: το να αφήνουμε πίσω ή να λειαίνουμε τις κακές μας συνήθειες, να αποκτούμε σθένος και ζωτικότητα.    Όταν βλέπουμε αυτό να συμβαίνει, όχι μόνο στον εαυτό μας αλλά και στους άλλους γύρω μας, επανακτούμε μια αίσθηση κοινωνικής σύνδεσης και σκοπού ζωής.

Source: Therapy Today, June 2020, BACP

Απόδοση στα Ελληνικά: Χρύσα Χλωμίσιου